ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 6، شهریور 1402 ، شماره پی در پی 88

بررسی زمینه ها و جلوه های تقابل و تعامل «خود» و «دیگری» در اشعار احمد شاملو (بر اساس نظریۀ باختین)

صفحه (61 - 77)
مجتبی شهبازی ، محمدصادق تفضلی (نویسنده مسئول)، حجت‌اله غ منیری ، پروین رضایی
تاریخ دریافت مقاله : شهریور 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : آذر 1401

چکیده

زمینه و هدف: مفهوم «من» یا «خود» در تقابل با دیگری، علاوه ‌بر صورتبندی تفاوتها، تمایزات یا تقابلها، به موضوعی ژرفتر یعنی کشف هویت فردی و اجتماعی میپردازد که در ادبیات معاصر و بواسطۀ نزدیکی آثار ادبی به جامعه و وجوه اجتماعی، جلوۀ پررنگتری دارد. «من و دیگری» در بعد کلان با تقابل دوگانۀ خیر و شر سامان مییابد و در لایه های بعدی تمایزات ملی، مذهبی، ایدئولوژیک و... این دوگانه را تداوم میبخشد. منظور از دیگری، فرد، گروه، نژاد یا طبقه ای است که بواسطۀ دین، مذهب، ایدئولوژی، طبقۀ اجتماعی، دیدگاه سیاسی و ملیت بعنوان غیرخودی صورت‌بندی میشود. این پژوهش بر آن است با بررسی اشعار شاملو براساس نظریۀ باختین، جلوه های تقابل و تعامل «خود و دیگری» را در اشعار احمد شاملو بیابد و مورد واکاوی قرار دهد.

روش مطالعه: الگوی تحلیلی این پژوهش بر اساس مدل توصیفی-تحلیلی است که با روش کتابخانه ای به جمع آوری داده ها و شواهد مثال در اشعار احمد شاملو پرداخته و سپس آن را بر اساس نظریۀ دیگربودگی باختین مورد بررسی قرار داده است.

یافته ها: در گذشته و بر اساس تفکر و نگرشی که متأثر از تعالیم سنتی جوامع کهن بود، مردم کمتر صدای مخالف را برمیتافتند که این موجب تقابل پیوستۀ میان خود و دیگری بوده ‌است و این موضوع در آثار و متون ادبی کهن نمود دارد. در دنیای مدرن امروز این تقابل و تک‌صدایی جای خود را به دریافته هایی چون تعامل و چندصدایی داده است و به موازات این تغییر شگرف در اندیشه و روابط انسانها، به مرور در نوشته ها و اشعار نویسندگان معاصر هم تجلی یافته است. از جمله شاعران و نویسندگان معاصری که در کشور ما ظاهراً از نظریۀ این اندیشمند روسی در آثار و اشعارش بهره برده، احمد شاملو است.

نتیجه گیری: فعالیتهای سیاسی و نگرش سیاسی شاملو، او را از دیگر شاعران همزمانش برجسته و متمایز میکند، و البته شباهت زمانی که شاملو میزیسته از جهت محیط استبداد و خفقان با دورۀ دیکتاتوری استالین در شوروی در زمان حیات باختین و اینکه هر دو مبارز سیاسی بودند قابل توجه است. شاملو آنقدر در زندگی سیاسی خود غرق است که همه چیز را از دریچۀ سیاست میبیند حتی عشق را و درحقیقت او شعر را ابزاری برای بیان اهداف سیاسی و در خدمت مبارزه میداند. در یک کلام از نظر شاملو «خودی» کسی است که دیدگاه سیاسی همسو با او دارد و برای آزادی، مبارزه میکند، و «دیگری» از نظر او هر کسی است که در مسیر آزادی گام برنمیدارد یا مانعی بر سر رسیدن به آزادی است.

کلمات کلیدی
تقابل , تعامل , خود , دیگری , احمد شاملو , باختین

• آبراهامیان، یرواند. (1378). ایران میان دو انقلاب (درآمدی بر جامعه شناسی سیاسی ایران معاصر)، ترجمۀ احمد گلمحمدی و ابراهیم فتاحی، چاپ چهارم، تهران: نشر نی.
• پورنامداریان، تقی. (1381). سفر در مه (تأملی در شعر احمد شاملو)، تهران: نگاه.
• حریری، ناصر. (1372). دربارۀ هنر و ادبیات، (گفت‌وشنودی با احمد شاملو). چاپ سوم، تهران: آویشن و گوهرزاد.
• دستغیب، عبدالعلی. (1373). نقد آثار احمد شاملو، تهران: آروین.
• زرقانی، سید مهدی. (1383). چشم انداز شعر معاصر ایران، تهران: ثالث.
• شاملو، احمد. (1351). مرثیه های خاک، تهران: امیرکبیر.
• شاملو، احمد. (1364). قطعنامه (مجموعه شعر با مقدمۀ فریدون رهنما)، تهران: مروارید.
• شاملو، احمد. (1370) آیدا در آینه، تهران: مروارید.
• شاملو، احمد. (1371)، ابراهیم در آتش، تهران: مروارید.
• شاملو، احمد. (1370). هوای تازه، تهران: مروارید.
• شاملو، احمد. (1375). باغ آینه، تهران: مروارید.
• شاملو، احمد. (1378). ترانه های کوچک غربت، تهران: زمانه.
• لنگرودی، شمس. (1378). تاریخ تحلیلی شعر نو، 4 جلد، چاپ سوم، تهران: نشر مرکز.
• مختاری، محمد. (1378). انسان در شعر معاصر (درک حضور دیگری)، چاپ دوم، تهران: توس.
• محمدعلی، محمد. (1372). گفتگوها (گفتگو با احمدشاملو، محمود دولت‌آبادی و مهدی اخوان ثالث)، تهران: نقره.